Ορθορεξία: Όταν η Υγιεινή Διατροφή Γίνεται Εμμονή

Τι είναι η Ορθορεξία;

Η ορθορεξία είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια ανθυγιεινή εμμονή με την κατανάλωση «αγνών» ή «καθαρών» τροφών. Ο όρος αυτός συζητήθηκε για πρώτη φορά από τον Δρ. Steven Bratman to 1997. Η ορθορεξία δεν οφείλεται στην ανάγκη του ατόμου για απώλεια βάρους ή αλλαγή του σχήματος του σώματος, όπως συμβαίνει με άλλες διατροφικές διαταραχές, όπως στην ανορεξία ή στη βουλιμία. Αντίθετα, τα άτομα εστιάζουν στις υγιεινές ιδιότητες των τροφίμων που καταναλώνουν.

Χαρακτηριστικά της διαταραχής

Τα άτομα με ορθορεξία παρουσιάζουν μια εμμονική ενασχόληση με την κατανάλωση υγιεινών τροφίμων με έντονη ανησυχία για την ποιότητα και τη σύσταση των γευμάτων.

Για την διάγνωση, πρέπει να πληρούνται τουλάχιστον δύο από τα παρακάτω:

• Κατανάλωση μη ισορροπημένης διατροφής, λόγω εμμονικών πεποιθήσεων για την «καθαρότητα» των τροφών.
• Συνεχής ανησυχία ή εμμονή για την κατανάλωση «ακάθαρτων» ή «ανθυγιεινών» τροφών και για τις συνέπειες της ποιότητας ή της σύνθεσης των τροφίμων στην σωματική ή ψυχική υγεία.
• Άκαμπτη αποφυγή τροφίμων που θεωρούνται ανθυγιεινά, όπως π.χ. λιπαρά, συντηρητικά, πρόσθετα, ζωικά προϊόντα ή άλλες ουσίες που το άτομο κρίνει ως ακατάλληλες.
• Υπερβολική ενασχόληση με το φαγητό, π.χ. περισσότερες από 3 ώρες ημερησίως αφιερωμένες σε ανάγνωση, αναζήτηση ή προετοιμασία τροφών με βάση την ποιότητά τους – εκτός αν το άτομο είναι επαγγελματίας στον χώρο της διατροφής.
• Έντονα αισθήματα ενοχής ή ανησυχίας όταν καταναλώνονται τροφές που το άτομο θεωρεί ανθυγιεινές.
• Μη αποδοχή των διατροφικών επιλογών των άλλων, δηλαδή δυσανεξία ή κριτική στάση προς τα πιστεύω των άλλων για το φαγητό.
• Υπερβολικές δαπάνες σε τρόφιμα υψηλής ποιότητας, σε βαθμό που δεν είναι ανάλογος με το εισόδημα του ατόμου.

Παραδείγματα λανθασμένων διατροφικών πεποιθήσεων

• Η διατροφή θα πρέπει να περιλαμβάνει μεγάλο ποσοστό σε τρόφιμα με υψηλή περιεκτικότητα σε νερό, καθώς το σώμα μας αποτελείται από 70% νερό
• Η γρήγορη μάσηση της τροφής παρεμποδίζει τη σωστή πέψη, ειδικά των πρωτεϊνών, μειώνοντας την απορρόφηση θρεπτικών συστατικών
• Η κατανάλωση του φαγητού πρέπει να γίνεται συγκεκριμένες ώρες, διαφορετικά διαταράσσεται το νευρικό σύστημα και δυσχεραίνει τη διαχείριση του στρες

Αιτίες και Παράγοντες Κινδύνου

Άτομα με συγκεκριμένα Ψυχολογικά Χαρακτηριστικά:

• Τελειομανία, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (OCD)  και ψυχαναγκαστικές τάσεις σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης ορθορεξίας.

• Ιστορικό αυστηρών διαιτών και δυσαρέσκεια με το σώμα μπορούν να συμβάλουν σε διαταραγμένες διατροφικές συμπεριφορές που επικεντρώνονται στην «καθαρότητα» της τροφής.

Αντιμετώπιση Άγχους και Αναζήτηση Ελέγχου:

• Άτομα με υψηλά επίπεδα άγχους ή δυσαρέσκειας σε άλλους τομείς της ζωής τους μπορεί να στραφούν στον έλεγχο της διατροφής ως μηχανισμό αντιμετώπισης.

• Η εμμονή με την κατανάλωση μόνο «καθαρών» και «υγιεινών» τροφών συχνά συνοδεύεται από έντονο φόβο για την υγεία και την ασθένεια, επηρεάζοντας αρνητικά τη σωματική και ψυχική ευεξία.

Κοινωνικο-πολιτισμικές Επιρροές:

• Τα μέσα ενημέρωσης προβάλλουν ιδανικά σώματα και τάσεις όπως το “clean eating”, δημιουργώντας πίεση για συμμόρφωση με ανέφικτα πρότυπα διατροφής και υγείας.
• Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενισχύουν αυτές τις τάσεις, προωθώντας επικίνδυνες πρακτικές και εντείνοντας τη σύγκριση με άλλους.
• Η διασπορά παραπληροφόρησης και μη επιστημονικών ισχυρισμών υγείας ενισχύει τον φόβο για «τοξικά» τρόφιμα και οδηγεί σε υπερβολικά περιοριστικές διατροφικές επιλογές.

• Οι κοινωνικές νόρμες που εξισώνουν την υγεία με τη διατροφική καθαρότητα ενδέχεται να ενισχύσουν την εμφάνιση και διατήρηση της ορθορεξίας.

Κοινωνική Πίεση και Φόβος Απόρριψης:

Ο φόβος κριτικής ή κοινωνικού αποκλεισμού λόγω απόκλισης από αποδεκτές διατροφικές συμπεριφορές μπορεί να ενισχύσει την προσκόλληση σε ορθορεκτικές πρακτικές.

Επιπτώσεις στην Υγεία

Ψυχική Υγεία

• Αυξημένο στρες, άγχος και κατάθλιψη
• αυξημένα επίπεδα στρες, χαμηλότερη ικανοποίηση από τη ζωή και υψηλότερα συμπτώματα άγχους/κατάθλιψης – ειδικά στις γυναίκες
• ψυχαναγκαστικές σκέψεις και συναισθηματική δυσλειτουργία
• Ντροπή ή ενοχή
• Τα άτομα με ορθορεξία συχνά βιώνουν ενοχλητικές σκέψεις που σχετίζονται με το φαγητό, συναισθηματική αστάθεια, θυμό, αλεξιθυμία (δυσκολία στην αναγνώριση συναισθημάτων) και ανασφαλείς μορφές προσκόλλησης
• Κοινωνική απομόνωση

Σωματική υγεία

• Υποσιτισμός και ελλείψεις θρεπτικών συστατικών. Παρά την συχνά επαρκή πρόσληψη θερμίδων, πολλοί υποφέρουν από ελλείψεις (π.χ. αναιμία, ηλεκτρολυτικές ανισορροπίες) λόγω υπερβολικά περιοριστικών διαιτών.
• Γαστρεντερικά προβλήματα Συνήθη προβλήματα περιλαμβάνουν δυσκοιλιότητα, φούσκωμα
• Προβλήματα του ανοσοποιητικού εξασθενημένη ανοσία και αργό καρδιακό ρυθμό
• Επιδείνωση της υγείας των οστών. Οι παρατεταμένες διατροφικές ανισορροπίες, ειδικά η ανεπαρκής πρόσληψη ασβεστίου και βιταμίνης D, μπορεί να οδηγήσουν σε ασθένειες των οστών όπως η οστεοπόρωση.
• Καθυστερημένη ανάπτυξη
• Καρδιαγγειακά προβλήματα (Αρρυθμίες, ζάλη)

Αντιμετώπιση

Μέχρι σήμερα, δεν υπάρχουν μελέτες που να αξιολογούν την αποτελεσματικότητα θεραπειών για την ορθορεξία, αν και έχουν διατυπωθεί προτάσεις για βέλτιστες πρακτικές. Ωστόσο, για την θεραπεία της ορθορεξίας είναι απαραίτητη η παρακολούθηση του ατόμου από τρεις ειδικούς: γιατρό,  διαιτολόγο και ψυχολόγο. Ειδικότερα για την αντιμετώπιση της ορθορεξίας είναι απαραίτητα τα εξής:

Ψυχοεκπαίδευση

• Παρέχει βασικές γνώσεις για τη φύση της ορθορεξίας, τις συνέπειές της και τους ψυχολογικούς παράγοντες που τη συντηρούν.
• Ενδυναμώνει τα άτομα να αναγνωρίζουν και να αμφισβητούν διαστρεβλωμένες πεποιθήσεις σχετικά με την τροφή και την υγεία.
• Βοηθά στη διαμόρφωση μιας πιο ρεαλιστικής και ισορροπημένης αντίληψης για τη διατροφή.

Διατροφική εκπαίδευση
Διατροφολόγοι εξειδικευμένοι στις διατροφικές διαταραχές, μπορούν να βοηθήσουν το άτομο:

• Να καταρρίψει λανθασμένες διατροφικές πεποιθήσεις
• Να αναδιαμορφώσει μια πιο υγιή σχέση με το φαγητό
• Να μάθει να τρέφεται σωστά και ισορροπημένα
• Να αντιμετωπίσει διατροφικές ελλείψεις και ανισορροπίες μέσω εξατομικευμένων διαιτολογίων

Κοινωνικός περίγυρος και οικογένεια

Ο ρόλος της οικογένειας και του κοινωνικού περιβάλλοντος είναι καθοριστικός στην πορεία ανάρρωσης ενός ατόμου με ορθορεξία. Δεν πρόκειται μόνο για την παροχή πρακτικής βοήθειας, αλλά κυρίως για την παροχή ψυχολογικής υποστήριξης και της δέσμευσης στη θεραπεία. Γι’ αυτό είναι απαραίτητο:

• Δημιουργία ασφαλούς περιβάλλοντος αποδοχής, κατανόησης και ενθάρρυνσης.
• Συμμετοχή σε οικογενειακή θεραπεία. Αυτό θα βοηθήσει στη βελτίωση της επικοινωνίας και στην επίλυση συγκρούσεων ή δυσλειτουργικών προτύπων που ίσως συνέβαλαν στην εμφάνιση της διαταραχής. 
• Εκπαίδευση της οικογένειας για την ορθορεξία, ώστε να μάθει πώς να προσφέρει ουσιαστική υποστήριξη χωρίς επικριτικότητα ή πίεση. 

Σύνοψη

Η ορθορεξία αποτελεί μια σοβαρή και συχνά παρεξηγημένη διαταραχή που σχετίζεται με την εμμονική επιδίωξη της «τέλειας» διατροφής. Παρά την αρχική πρόθεση για υγιεινή ζωή, η υπερβολική προσκόλληση σε αυστηρούς διατροφικούς κανόνες μπορεί να οδηγήσει σε σωματικά προβλήματα, ψυχολογική επιβάρυνση και κοινωνική απομόνωση. Οι αιτίες της είναι πολυπαραγοντικές, περιλαμβάνοντας ψυχολογικά χαρακτηριστικά, κοινωνικές επιρροές και την αυξανόμενη πίεση των μέσων ενημέρωσης. Η αντιμετώπισή της απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση, ψυχολογική υποστήριξη και εκπαίδευση, ώστε το άτομο να μπορέσει να αναπτύξει μια πιο ισορροπημένη και υγιή σχέση με τη διατροφή και τον εαυτό του.

Βιβλιογραφία

Gkiouleka, M., Stavraki, C., Sergentanis, T. N., & Vassilakou, T. (2022). Orthorexia Nervosa in Adolescents and Young Adults: A Literature Review. Children, 9(3), 365. https://doi.org/10.3390/children9030365

Koven NS, Abry AW. The clinical basis of orthorexia nervosa: emerging perspectives. Neuropsychiatr Dis Treat. 2015 Feb 18;11:385-94. doi: 10.2147/NDT.S61665. PMID: 25733839; PMCID: PMC4340368.

Strahler, J. (2020). The Dark Side of Healthy Eating: Links between Orthorexic Eating and Mental Health. Nutrients, 12(12), 3662. https://doi.org/10.3390/nu12123662 

McGovern, L., Gaffney, M. & Trimble, T. The experience of orthorexia from the perspective of recovered orthorexics. Eat Weight Disord 26, 1375–1388 (2021). https://doi.org/10.1007/s40519-020-00928-1

Horovitz, O., & Argyrides, M. (2023). Orthorexia and Orthorexia Nervosa: A Comprehensive Examination of Prevalence, Risk Factors, Diagnosis, and Treatment. Nutrients, 15(17), 3851. https://doi.org/10.3390/nu15173851